Een van de literaire hoogtepunten van 2019 was De hoogstapelaar. Het derde deel van de romancyclus van Wessel te Gussinklo (79) werd lovend ontvangen, won de Bookspot Literatuurprijs en stond op de shortlist van de Libris Literatuurprijs. Op benevelende wijze beschreef Te Gussinklo de getroebleerde binnenwereld van de 17-jarige Ewout Meyster, een vervelend ventje, met zijn stoerdoenerij en gesnoef, maar aandoenlijk ook, zo onzeker en nerveus. We zijn nog maar nauwelijks bekomen van zijn avonturen, gevat in doordenderende zinnen en bezwerende formuleringen, of daar is het volgende deel al.

In Op weg naar De Hartz zien we Ewout terug en zijn problemen zijn er niet minder op geworden. Wel is hij een toontje lager gaan zingen. Dat is te danken (of te wijten) aan ene professor Somsen, die zich als een mentor heeft ontfermd over de inmiddels 19-jarige Ewout. Ongelooflijk vindt Ewout het dat een belangrijk man als Somsen - zo'n 'grote persoonlijkheid', met 'een krachtig en markant gezicht', een geleerde die lezingen geeft in Brussel en Straatsburg, die contacten heeft met ministers en wetenschappers - interesse toont in hém, iets ziet in hém, Ewout.

Ja, Ewout is getalenteerd, meent Somsen, en superintelligent. Maar ook kwetsbaar, 'bedreigd' en zelfs geestelijk ziek. Feilloos doorziet hij Ewouts maniertjes: 'Zoals jij doet, zoals jij je gedraagt: al die opzichtige houdinkjes en fratsen, die aanstellerij.' Stoppen moet hij daarmee. 'Het is allemaal uiterlijk vertoon waar je niets aan hebt, dat meteen weer wegwaait - strikken en linten om lucht', zegt Somsen. 'Inhoud moet je hebben, kennis, inzichten en overtuigingen. Dan heb je een vaste greep op de wereld en op jezelf en anderen, begrijp je?'

Ha, daar is dan eindelijk de vaderfiguur die Ewout zo miste, streng, imponerend en zorgzaam. Iemand die zo'n jongen de waarheid zegt, dat werd tijd. En Ewout luistert nog ook, halleluja!

Te Gussinklo heeft een effectief vertelraam opgetrokken: de hele Somsen-periode is een terugblik. Op het moment van vertellen is Ewout een paar jaar ouder, in de 20, en wanhopiger dan ooit. 'Niets bereikt, niets gedaan, geen studie, geen vak of prestaties; wilde boeken schrijven, romans - híj... ach!' Hij voelt zich een verliezer nu hij rondhangt op De Hartz, een landgoed waar een hogeschool voor geesteswetenschappen zit en waar hij wordt omringd door succesvolle studenten en docenten. Terwijl hij daar slechts is op uitnodiging van Meindert. Ja zelfs die oude vriend, met zijn 'lodderige ogen' en 'te grote hoofd', is hem voorbijgestreefd. Ewout heeft geen greintje zelfvertrouwen meer.

De tijd met de veelbelovende Somsen heeft hem dus geen goed gedaan. Maar waarom niet? Wat is er voorgevallen? Wat wordt bedoeld met 'het bedrog' en 'de leugen'? Zo wordt spanning opgeroepen die de lezer voortstuwt, zeker als die steeds meer signalen krijgt dat Somsen niet is wie hij pretendeert te zijn. En dan wordt er ook nog gesproken over een grote liefde, ene Sylvia. Wie Ewout inmiddels een beetje kent, houdt zijn hart vast. Ewout en een meisje?! O, als dát maar goed gaat.

Kreeg Ewout in De hoogstapelaar amper weerwoord, in Op weg naar De Hartz confronteert Te Gussinklo hem met personages die over van alles een mening hebben. Dat levert boeiende passages op over literatuur, psychologie en esoterie, maar bovendien maakt het Ewout interessanter: het is gedaan met de spielerei, hij moet zich nu staande houden zonder zijn schare gedienstige bewonderaars. Kan hij dat aan?

Was de obsessie voor imago en uiterlijkheden in De hoogstapelaar nog enigszins oppervlakkig, nu staat er voor Ewout meer op het spel: een antwoord op de vraag hoe te bestaan met jezelf, 'hoe te bestaan tussen het vele, het zinloze andere'. Maar ook zijn ontplooiing en de verwezenlijking van een diepe wens: Ewout wil zielsgraag een roman schrijven om 'het wolkachtige aanwezige' in hem een stem te geven, om ten langen leste waarachtig te zijn.

Zo worden de diepere gronden van Ewouts persoonlijkheid blootgelegd. Te Gussinklo cirkelt om zijn hoofdpersoon heen, als een roofdier bijna, om te achterhalen hoe hij functioneert, en onderwerpt hem daartoe aan allerlei moeilijkheden: een problematische liefde, complexe seksualiteit, de afwijzing van zijn eerste roman en boven alles de huiveringwekkende indoctrinatie door Somsen, die Ewout stript van alle eigenschappen die hem ooit tegen de wereld beschermden, hem afbreekt tot er bijna niets meer van hem over is.

Dat het ditmaal menens is, toont Te Gussinklo ook in zijn stijl, die meer dan ooit compromisloos, striemend en afmattend is. Opdat je voelt hoe het is om Ewout Meyster te zijn, tot op het bot.

Koppernik, 472 p., 24,99 euro.

Verberg tekst

Je kunt een poging doen om de inhoud van Op weg naar De Hartz na te vertellen, maar zo eenvoudig werken Wessel te Gussinklo's romans meestal niet. Op weg naar De Hartz is het vierde boek over de coming of age van Ewout Meyster. Hier staat hij op de rand van de volwassenheid, de ware liefde en het schrijverschap.

Misschien is het incident op de lijnbus in het begin wel typerend genoeg voor de volgende bladzijden. De chauffeur vergeet tegen de afspraak in om Ewout bij de juiste halte af te zetten. Dat akkefietje spint Te Gussinklo bladzijden lang uit. Hij is mateloos, of oeverloos als je het ergerlijk vindt, neurotisch ook. Dat reflecteert zich in de stijl, die het de lezer aanvankelijk niet gemakkelijk maakt. Je moet, net als in de vorige delen van de serie, weer wennen aan de stugge elegantie van de opvallende zinsconstructies en werkwoordsvormen, en aan de overvloed aan woorden. Deze stroom van gedachten en indrukken vloeit schijnbaar ongecontroleerd, vol herhalingen gestapeld, met kettingen van kleine nuances. Wie heeft doorgestudeerd, ziet hier een stream of consciousness en noemt het boek een roman fleuve.

Sylvia

In Op weg naar De Hartz pikken we het leven van Ewout Meyster op als hij 18 is, maar verder ligt de chronologie in dit boek grondig overhoop. Hij is intussen een beginnend schrijver, en mede daardoor bijzonder kwetsbaar en beïnvloedbaar. Dat maakt van hem een ideale prooi voor professor Somsen, een charlatan aan wie hij zijn manuscript toevertrouwt.

Somsen breekt Ewout en zijn 'romannetje' sluw tot de grond af en bouwt alles weer op met zijn clichés, halve waarheden en psychologie van de koude grond. Ewout is hoogbegaafd, maar heeft een minderwaardigheidscomplex en moet ophouden met te poseren als een homo; hij moet meer inhoud hebben, en minder façade. Hij wordt niet zomaar zijn patiënt, maar mag zijn leerling en 'assistent' worden. Somsen manipuleert de volgzame jongeman. Hij mag samen met hem naar De Hartz, het opleidingsinstituut van de Grote Man Babinsky, nog een akeliger soort afgod, die fysiek een dwerg lijkt, maar verdacht vage opzwepende toespraken houdt. Is dit een sekte, een fascistische beweging? Hitler komt piepen. Net als Mulisch en Sartre, trouwens.

Ondertussen voelt en weet de lezer dat dit een foute boel is, maar Ewout tuint er met open ogen in. Meer nog: Somsen krijgt ook greep op Ewouts seks- en liefdesleven; ook Sylvia, zijn eerste lief, komt in de netten van de gladde goeroe terecht.

Het lijkt allemaal griezelig, maar misschien is het ook om te lachen? De ironische laag die de schrijver aanbrengt, geeft de lezer alvast soelaas; we zitten dan wel in het volle hoofd van Ewout maar we weten meestal beter dan hij. We zouden hem soms willen wakkerschudden, redden zelfs.

Ongetwijfeld put Te Gussinklo voor dit boek weer uit eigen ervaring. Hij studeerde psychologie en kent die wereld van binnenuit. Vandaar, waarschijnlijk, dat het portret van ­Somsen zo scherp en vernietigend is.

Goede woorden

Op weg naar De Hartz past in het rijtje van De verboden tuin (1986), De opdracht (1995) en De hoogstapelaar (2019). Is deel vier beter dan de vorige? Ik denk het niet, want zo blijkt Te Gussinklo's serie alvast niet opgevat. Kun je een deel los van de andere lezen? Ja, maar misschien is dan eerder De hoogstapelaar aan te bevelen, dat niet voor niets bekroond werd met de Bookspot Literatuurprijs. De beste oplossing is de vier delen te (her)lezen; uitgeverij Koppernik heeft ze allemaal in druk. Zo kun je je langzaam en zorgvuldig Te Gussinklo's aparte gevoel voor taal eigen maken en groei je mee met Ewout Meyster van kind tot jongvolwassene. Of met Te Gussinklo en zijn merkwaardige schrijverschap, met zijn gevecht met taal. Want vooral daar gaat het om: de moeizame zoektocht van een schrijver naar de juiste woorden - of 'de goede woorden', zoals hij zelf schrijft. Of hij die vindt? Ik geloof van wel, maar zeker kan ik nooit zijn.

Wessel te Gussinklo blijkbaar ook niet. Hij is van plan om ons toch nog meer puzzelstukken aan te reiken. Het 'romannetje' dat Ewout aan Somsen laat lezen, is teruggevonden (!) en wordt binnenkort gepubliceerd. En misschien komt er nog een deel na het vierde.

Koppernik, 504 blz., 24,50 €.

Verberg tekst

Een van de literaire hoogtepunten van 2019 was De hoogstapelaar. Het derde deel van de romancyclus van Wessel te Gussinklo (1941) werd lovend ontvangen, won de Bookspot Literatuurprijs, de Zeeuwse boekenprijs en stond op de shortlist van de Libris Literatuurprijs. Op benevelende wijze beschreef Te Gussinklo de getroebleerde binnenwereld van de 17-jarige Ewout Meyster, een vervelend ventje, met zijn stoerdoenerij en gesnoef, maar aandoenlijk ook, zo onzeker en nerveus. We zijn nog maar nauwelijks bekomen van zijn avonturen (die gevaarlijke jongens die hem achternazaten! Die verboden kleren in de la! De depressies!), gevat in doordenderende zinnen en bezwerende formuleringen, of daar is het volgende deel al.

In Op weg naar De Hartz zien we Ewout terug en zijn problemen zijn er niet minder op geworden. Wel is hij een toontje lager gaan zingen. Dat is te danken (of te wijten) aan ene professor Somsen, die zich als een mentor heeft ontfermd over de inmiddels 19-jarige Ewout. Ongelooflijk vindt Ewout het dat een belangrijk man als Somsen - zo'n 'grote persoonlijkheid', met 'een krachtig en markant gezicht', een geleerde die lezingen geeft in Brussel en Straatsburg, die contacten heeft met ministers en wetenschappers - interesse toont in hém, iets ziet in hém, Ewout.

Ja, Ewout is getalenteerd, meent Somsen, en superintelligent. Maar ook kwetsbaar, 'bedreigd' en zelfs geestelijk ziek. Feilloos doorziet hij Ewouts maniertjes: 'Zoals jij doet, zoals jij je gedraagt: al die opzichtige houdinkjes en fratsen, die aanstellerij.' Stoppen moet hij daarmee. 'Het is allemaal uiterlijk vertoon waar je niets aan hebt, dat meteen weer wegwaait - strikken en linten om lucht', zegt Somsen. 'Inhoud moet je hebben, kennis, inzichten en overtuigingen. Dan heb je een vaste greep op de wereld en op jezelf en anderen, begrijp je?'

Ha, daar is dan eindelijk de vaderfiguur die Ewout zo miste, streng, imponerend en zorgzaam. Iemand die zo'n jongen de waarheid zegt, dat werd tijd. Niet de hele dag in bed liggen, maant Somsen, en aardig zijn tegen je moeder. Je school afmaken. En Ewout luistert nog ook, halleluja!

Te Gussinklo heeft een effectief vertelraam opgetrokken: de hele Somsen-periode is een terugblik. Op het moment van vertellen is Ewout een paar jaar ouder, in de 20, en wanhopiger dan ooit. 'Niets bereikt, niets gedaan, geen studie, geen vak of prestaties; wilde boeken schrijven, romans - híj... ach!' Hij voelt zich een verliezer nu hij rondhangt op De Hartz, een landgoed waar een hogeschool voor geesteswetenschappen en wijsbegeerte zit en waar hij wordt omringd door succesvolle studenten en docenten. Terwijl hij daar slechts is op uitnodiging van Meindert. Ja zelfs die oude vriend, met zijn 'lodderige ogen' en 'te grote hoofd', is hem voorbijgestreefd. Ewout heeft geen greintje zelfvertrouwen meer.

De tijd met de veelbelovende Somsen heeft hem dus geen goed gedaan. Maar waarom niet? Wat is er voorgevallen? Wat wordt bedoeld met 'het bedrog' en 'de leugen'? Zo wordt spanning opgeroepen die de lezer voortstuwt, zeker als die steeds meer signalen krijgt dat Somsen niet is wie hij pretendeert te zijn... En dan wordt er ook nog eens gesproken over een grote liefde, ene Sylvia. Wie Ewout inmiddels een beetje kent, houdt zijn hart vast. Ewout en een meisje?! O, als dát maar goed gaat.

Kreeg Ewout in De hoogstapelaar nog amper weerwoord, in Op weg naar De Hartz confronteert Te Gussinklo hem met personages die over van alles een mening hebben. Dat levert boeiende passages op over literatuur, psychologie en esoterie, maar bovendien maakt het Ewout interessanter: het is gedaan met de spielerei, hij moet zich nu staande houden zonder zijn schare gedienstige bewonderaars. Alleen is hij nu, tussen mensen die minstens net zo slim zijn als hij. Kan hij dat aan?

Was de obsessie voor imago en uiterlijkheden in De hoogstapelaar nog enigszins oppervlakkig, nu staat er voor Ewout meer op het spel: een antwoord op de vraag hoe te bestaan met jezelf, 'hoe te bestaan tussen het vele, het zinloze andere'. Maar ook zijn ontplooiing en de verwezenlijking van een diepe wens: Ewout wil zielsgraag een roman schrijven om 'het wolkachtige aanwezige' in hem een stem te geven, om ten langen leste waarachtig te zijn.

Zo worden de diepere gronden van Ewouts persoonlijkheid blootgelegd. Te Gussinklo cirkelt om zijn hoofdpersoon heen, als een roofdier bijna, om te achterhalen hoe hij functioneert, en onderwerpt hem daartoe aan allerlei moeilijkheden: een problematische liefde, complexe seksualiteit, de afwijzing van zijn eerste roman en boven alles de huiveringwekkende indoctrinatie door professor Somsen, die Ewout stript van alle eigenschappen die hem ooit tegen de wereld beschermden, hem afbreekt tot er bijna niets meer van hem over is. Dat het ditmaal menens is, toont Te Gussinklo ook in zijn stijl, die meer dan ooit compromisloos, striemend en afmattend is. Opdat je voelt hoe het is om Ewout Meyster te zijn, tot op het bot.

*****

Koppernik; 472 pagina's; € 24,99.

Verberg tekst

In dit vierde deel van de Ewout Meyster-cyclus is het dan drieëntwintigjarige hypersensitieve alter ego van de schrijver met veel moeite op het landgoed Hartz aangekomen, waar hij zelfs door zijn vrienden met weinig warmte wordt ontvangen en zich probeert te verdiepen in het esoterische gedachtegoed van de oude goeroe Babinsky. Was Meyster in het vorige boek ‘De hoogstapelaar’* (genomineerd voor De Inktaap 2021) een vaak irritante blaaskaak, in dit vuistdikke deel wordt beschreven hoe hij in de voorgaande jaren vanaf zijn zeventiende probeert te veranderen in een dienstbaarder en eenvoudiger mens. De vaderloze jongen komt onder de hoede van ene professor Somsen, alwetend belangrijk adviseur van diverse instanties, of toch een oplichter? En hij beleeft zijn eerste liefde met het meisje Sylvia, dat zo erg in de werkelijkheid staat dat ze zelfmoord pleegt. In een bij vlagen humoristische, voortdurend complexe Vestdijkiaanse stijl zuigt Te Gussinklo zijn lezer het brein van de begaafde puber in tot deze bijna net zo denkt als hij. Het einde is ontluisterend, ‘Eenzaam zou hij zijn, en vertrouwen zou hij niets.’ Fascinerend vierde deel uit een soms briljant gestileerde en vaak bekroonde cyclus over een gefrustreerde maar hoogbegaafde puber met een groot talent voor eenzaamheid. Verberg tekst

Soms kom je in de literatuur personages tegen die je, omdat de schrijver hun karakter en handelingen precies en geduldig beschrijft, zo goed leert kennen dat ze je vertrouwd worden, haast als vrienden. Anton Wachter van Vestdijk is er zo een, Kees de jongen van Theo Thijssen, Albert Egberts van A.F.Th. van der Heijden. Vergis ik mij of zijn het vooral mannen, jongens die zo bij je binnenkomen. Of misschien Eline Vere van Couperus, maar nee, toch vooral mannen, bij mij althans.

Ook Ewout Meyster, uit de boeken van Wessel te Gussinklo, behoort tot dat exclusieve kringetje.

In het vierde deel van wat bij mijn weten voor het eerst een heuse cyclus wordt genoemd, Op weg naar De Hartz, komen we hem tegen als ongeveer twintigjarige, op de drempel van volwassenheid. Daarvoor was hij, met zijn hypersensitieve karakter en zijn hoogbegaafdheid, een overambitieus ventje en een gefrustreerde puber; hier leren we hem in een andere hoedanigheid kennen, als iemand die zichzelf probeert te veranderen, die de verantwoordelijkheid van het leven op zich probeert te nemen.

Esoterische idealen

In dit deel beschrijft Te Gussinklo hoe Ewout beurtelings onder invloed raakt van de esoterische club rond een zekere Babinsky, 'de Grote Man' genoemd, in het bijzonder onder die van professor Somsen die, bij ontstentenis van Ewouts vader, zijn vorming ter hand neemt, en onder die van Sylvia, zijn eerste grote liefde. Het clubje rond Babinsky, gezeteld in landhuis De Hartz, deed me denken aan de kring rond de dichter Stefan George in het eerste helft van de vorige eeuw. Bezield van grootse idealen, om de wereld te verheffen, om naar eenheid en verlichting te zoeken, de mens volledig te leren kennen, met rationele maar eveneens esoterische kennis en inzichten. Freud, Jung, Krishnamurti, Annie Besant, het zijn namen die in de buurt van Babinsky en Somsen vallen.

Ewout raakt sterk onder de invloed van het aan De Hartz gepredikte gedachtegoed maar het betekent ook dat hij zijn vroegere eigenschappen, geldingsdrang, indruk maken, narcistische dromen, moet opgeven om een eenvoudig, dieper en dienstbaarder mens te worden. Over de mislukking van dat streven gaat Op weg naar De Hartz, en het is in zekere zin hartverscheurend om hem aan het eind verloren aan te treffen. De slotwoorden van deze roman luiden: 'Nooit zou hij meer iets geloven. Spot en hoon tegen alle overtuigingen, haat tegen alle zekerheden. Eenzaam zou hij zijn, en vertrouwen zou hij niets.' De geboorte van een argwanend, cynisch mens. Ook wat de liefde betreft, want zijn relatie met de engelachtige, maar ook gevoelige en kwetsbare Sylvia, loopt op niets uit, of liever gezegd op een zelfmoordpoging en een bitter afscheid.

Kortom deze coming of age-roman heeft de lezer weinig positiefs te bieden. Daarentegen verschaft hij wel het nodige inzicht in het menselijk tekort: ook idealisme helpt de mensheid niet vooruit.

Electracomplex

Te Gussinklo neemt de tijd (vijfhonderd pagina's) voor zijn karakters, niet alleen Ewout en zijn geworstel, ook Somsen en Sylvia worden scherp en uitputtend getekend. Die Somsen, de leermeester, wist bij mij een diepe afkeer op te roepen met zijn dictatoriale idealisme, terwijl Sylvia met haar nerveuze breakdowns en haar vermeende Elektracomplex (haar toegeschreven door de dubieuze, alwetende Somsen) een prachtig portret van onmacht oplevert.

Maar het is vooral Ewout Meyster die we weer wat beter leren kennen. De zuigende, veel herhalende, soms drammende stijl van Te Gussinklo is ook hier weer buitengewoon effectief: je waart als het ware rond in zijn hoofd, dat op alles gespitste, maar overvolle brein van de begaafde, overgevoelige mens, je zou hem soms iets toe willen schreeuwen: doe een beetje normaal, kerel!

Wessel te Gussinklo is een schrijver die goed naar de klassieken heeft gekeken. Neem de eerste regels van het boek: 'De donkere wel een kilometer lange, smalle oprijlaan, overhuifd door vliegdennen en sparren, die zich als een koker door het bos geboord had, slechts met een enkele lichte lofboom hier en daar, opende zich'. Een onvervalste Natureingang die ook het hele verhaal hoopvol samenvat: door de duisternis naar het licht. Misschien is het wel die in zekere zin ouderwets volle manier van schrijven, die diepe concentratie op enkele personages, á la Henry James of Marcel Proust, die Te Gussinklo's werk zo uitzonderlijk maakt in deze tijd.

Behalve met Ewout Meyster krijgen we ook te maken met de zoekende, verloren mens, die zich wanhopig probeert vast te klampen aan zijn omgeving. Pijnlijk en tragisch jazeker, maar toch ook weergaloos mooi en diep.

Koppernik; 504 blz., € 24,50.

Verberg tekst